Ikinji jahan urşy döwründe we ondan soňky döwürlerden başlap, “plastmassalar” ýalňyş düşünýän polimerler, uzyn zynjyrly sintetiki molekulalar üçin söwda pudagy çalt ösdi.2015-nji ýylda süýümlerden başga 320 million tonnadan gowrak polimer öndürildi.
[Diagramma: Söhbet] Soňky bäş ýyla çenli polimer önüm dizaýnerleri, önüminiň başlangyç ömri gutarandan soň näme boljagyny pikir etmeýärler.Bu üýtgäp başlady we bu mesele ýakyn ýyllarda has köp ünsi talap eder.
Plastika senagaty
“Plastmassa” polimerleri suratlandyrmagyň birneme ýalňyş usulyna öwrüldi.Adatça nebitden ýa-da tebigy gazdan alnan bular her zynjyrda ýüzlerçe müňlerçe baglanyşyklary bolan uzyn zynjyrly molekulalardyr.Uzyn zynjyrlar, gysga molekulalaryň gabat gelmeýän güýji we berkligi ýaly möhüm fiziki häsiýetleri berýär.
“Plastmassa” aslynda “termoplastikanyň” gysgaldylan görnüşidir, bu termin ýylylyk arkaly şekillendirilip we üýtgedilip bilinjek polimer materiallary suratlandyrýar.
Häzirki zaman polimer senagaty 1930-njy ýyllarda DuPont-da Wallace Carothers tarapyndan netijeli döredildi.Uruş döwründe ýüpek ýetmezçiligi aýallary jorap üçin başga ýere gözlemäge mejbur edenligi sebäpli, poliamidler boýunça çeken agyr işi neýlonyň täjirleşdirilmegine sebäp boldy.
Ikinji jahan urşy döwründe beýleki materiallar ýetmezçilik edensoň, gözlegçiler boşluklary doldurmak üçin sintetiki polimerlere ýüz tutdular.Mysal üçin, ulag tekerleri üçin tebigy kauçuk üpjünçiligi ýaponlaryň Günorta-Gündogar Aziýany basyp almagy bilen kesildi we sintetiki polimeriň ekwiwalentine sebäp boldy.
Himiýada bilesigelijilik bilen gazanylan üstünlikler, häzirki wagtda giňden ulanylýan polipropilen we ýokary dykyzlykly polietilen ýaly sintetik polimerleriň hasam ösmegine sebäp boldy.Teflon ýaly käbir polimerler tötänleýin büdredi.
Netijede, zerurlygyň, ylmy ösüşleriň we seresaplygyň utgaşmasy polimerleriň doly toplumyna sebäp boldy, indi bolsa “plastmassa” diýip tanap bilersiňiz.Bu polimerler önümleriň agramyny azaltmak we sellýuloza ýa-da pagta ýaly tebigy materiallara arzan alternatiwalar bermek islegi sebäpli çalt söwdalaşdy.
Plastikanyň görnüşleri
Bütin dünýäde sintetiki polimerleriň önümçiliginde poliolefinler - polietilen we polipropilen agdyklyk edýär.
Polietilen iki görnüşde bolýar: “ýokary dykyzlyk” we “pes dykyzlyk”.Molekulýar şkalada ýokary dykyzlykly polietilen yzygiderli aralyk, gysga dişleri bolan tarak ýaly görünýär.Beýleki tarapdan pes dykyzlykly wersiýa, tötänleýin uzynlykdaky tertipsiz aralyk dişleri bolan taraka meňzeýär, ýokardan görünse derýa we goşundylara meňzeýär.Ikisem polietilen bolsa-da, görnüşdäki tapawutlar bu materiallary filmlere ýa-da beýleki önümlere galypdyrka başgaça alyp barýar.
[Diagramma: Söhbet]
Poliolefinler birnäçe sebäplere görä agdyklyk edýär.Ilki bilen, has arzan tebigy gaz ulanyp öndürilip bilner.Ikinjiden, olar uly göwrümde öndürilen iň ýeňil sintetiki polimerler;dykyzlygy şeýle bir pes welin, ýüzýärler.Üçünjiden, poliolefinler suw, howa, ýag, arassalaýjy erginler bilen zeper ýetmegine garşy durýarlar these bu polimerler ulanylanda ýüze çykyp biljek ähli zatlar.Netijede, önümlere emele gelmek aňsat, şol bir wagtyň özünde olardan ýasalan gaplamalar günüň dowamynda oturan ýük maşynynda deformasiýa bolmaz.
Şeýle-de bolsa, bu materiallaryň çynlakaý kemçilikleri bar.Olar poliolefinleriň onýyllyklardan asyrlara çenli daşky gurşawda ýaşamagyny aňladýan ýuwaş-ýuwaşdan peselýärler.Bu aralykda, tolkun we ýel hereketleri olary mehaniki taýdan peseldýär, balyk we haýwanlar tarapyndan iýmitlenip bilýän mikropartikullary döredýär we iýmit zynjyryny bize tarap öwürýär.
Poliolefinleri gaýtadan işlemek, ýygnamak we arassalamak meselesi sebäpli isleýşi ýaly gönümel däl.Kislorod we ýylylyk gaýtadan işlemek wagtynda zynjyryň zaýalanmagyna sebäp bolýar, iýmit we beýleki materiallar poliolefini hapalaýar.Himiýada gazanylan üstünlikler güýçlendirilen berkligi we çydamlylygy bilen poliolefinleriň täze derejelerini döretdi, ýöne gaýtadan işlemek wagtynda bular hemişe beýleki bahalar bilen garyşyp bilmeýär.Mundan başga-da, poliolefinler köplenç köp gatly gaplamadaky beýleki materiallar bilen birleşdirilýär.Bu köp gatly konstruksiýalar gowy işlese-de, gaýtadan işlemek mümkin däl.
Polimerler käwagt barha az nebitden we tebigy gazdan öndürilýändigi üçin tankyt edilýär.Şeýle-de bolsa, polimer öndürmek üçin ulanylýan tebigy gazyň ýa-da nebitiň bölegi gaty pes;Her ýyl öndürilýän nebitiň ýa-da tebigy gazyň 5% -den azy plastmassa öndürmek üçin ulanylýar.Mundan başga-da, Braziliýada Braskem tarapyndan söwda edilişi ýaly, etilen şekerli etanoldan öndürilip bilner.
Plastiki nädip ulanylýar
Sebite baglylykda gaplamak, poliolefinleriň agdyklyk edýän ýerinde öndürilen sintetiki polimeriň 35% -den 45% -ine çenli sarp edýär.Içgi çüýşeleri we dokma süýümleri üçin bazarda poliester polietilen tereftalat agdyklyk edýär.
Gurluşyk we gurluşyk, PVX turbanyň we himiki doganoglanlarynyň agdyklyk edýän ýerinde öndürilen polimerleriň ýene 20% -ini sarp edýär.PVX turbalar ýeňil, lehimlenen ýa-da kebşirlenen däl-de, ýelimlenip bilner we hloryň suwdaky zyýanly täsirlerine ep-esli garşylyk görkezip biler.Gynansagam, PVC-e bu artykmaçlygy berýän hlor atomlary gaýtadan işlemegi kynlaşdyrýar - köpüsi ömrüň ahyrynda taşlanýar.
Poliuretanlar, baglanyşykly polimerleriň tutuş maşgalasy, öýler we enjamlar üçin köpük izolýasiýasynda, binagärlik örtüklerinde giňden ulanylýar.
Awtoulag pudagy, esasan agramy azaltmak we şonuň üçin has ýangyç tygşytlaýyş standartlaryna ýetmek üçin köpelýän termoplastikany ulanýar.Unionewropa Bileleşigi ortaça awtoulagyň agramynyň 16% -iniň plastmassa bölekleridigini, esasanam içerki bölekler we komponentler üçin hasaplaýar.
Dokma önümlerinde, esasan, egin-eşik we haly önümlerinde ýylda 70 million tonnadan gowrak termoplastika ulanylýar.Sintetiki süýümleriň 90% -den gowragy, esasan polietilen teraftalat Aziýada öndürilýär.Egin-eşikde sintetiki süýüm ulanylyşynyň ösüşi ep-esli ekerançylyk ýerleriniň öndürilmegini talap edýän pagta we ýüň ýaly tebigy süýümleriň hasabyna ýüze çykdy.Sintetiki süýüm senagaty, uzalmak, çyglylyk we dem alyş ýaly aýratyn häsiýetlere bolan gyzyklanma sebäpli egin-eşik we haly önümleri üçin ep-esli ösüş gazandy.
Gaplamakda bolşy ýaly, dokma önümleri köplenç gaýtadan ulanylmaýar.ABŞ-nyň ortaça raýaty her ýyl 90 funtdan gowrak dokma galyndylaryny öndürýär.“Greenpeace” -iň habaryna görä, 2016-njy ýylda ortaça adam her ýyl ortaça 15 ýyl ozalkydan 60% köp eşik satyn alýar we eşikleri has gysga wagtlap saklaýar.
Iş wagty: Iýul-03-2023